Chlebak wz. 1931 (Brotbeutel 31).

Łukasz Gładysiak

Witam,

Jakiś czas temu dość mocno i dokładnie rozkminiłem temat standardowego, niemieckiego chlebaka dlatego chciałbym podzielić się z Wami informacjami, które udało mi się odnaleźć. Oprócz literatury, do której sięgnąłem dość dużo czasu zajęła mi analiza archiwalnych fotografii, regulaminów oraz oryginalnych egzemplarzy, do których mam dostęp zarówno w swojej, prywatnej kolekcji, jak i w zasobach Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu.

Dwa słowa wprowadzenia. Klasyczny, chlebak wojskowy w formie materiałowej torby pojawił się w armii niemieckiej, a dokładniej - w Prusach, już na początku XIX w. Początkowo był to zasobnik w kolorze szarym, zamykany klapą spinaną guzikiem, który lekka piechota (bo dla niej ten element przede wszystkim przewidziano) nosiła przewieszona przez ramię na integralnym pasku. Prawdziwie rewolucyjnym wynalazkiem był wzór wprowadzony w latach osiemdziesiątych XIX w., zwany Modelem 1887. Był to bezpośredni przodek wariantu stosowanego później w III Rzeszy. To właśnie tego rodzaju egzemplarze wyposażono w paski umożliwiające podczepienie do pasa nośnego oraz szlufki do troczenia manierki i menażki. Wykonywano go z brezentu w odcieniach brązu, a od października 1914 r. także szarości czy szarej zieleni - feldgrau (ten ostatni wariant przyjęła potem Reichswehra). Wstawki skórzane były brązowe albo czarne.

Chlebak, który najbardziej nas interesuje, czyli wz.l 1931 (Brotbeutel 31) wprowadzony został do służby w pierwszej połowie lat trzydziestych, a upowszechnił się wraz z remilitaryzacją Niemiec po 1935 r. Względem pierwowzoru nieznacznie zmniejszono jego rozmiary. W formie pierwotnej składał się z następujących elementów:

- Torba jednokomorowa,
- Klapa kryjąca całą powierzchnie zewnętrzną, spinana dwoma paskami skórzanymi,
- Dwa wzmacniane skórzanymi wstawkami, rozpinane paski służące do podczepiania do pasa głównego,
- Pasek środkowy - wspomagający, z hakiem aluminiowym,
- Dwa zaczepy aluminiowe (D-ringi) plus dwie szlufki skórzane na klapie do troczenia manierki i menażki,
- Dwa zaczepy aluminiowe z tyłu (D-ringi mniejszych rozmiarów) do podczepiania paska nośnego.

Materiał, z którego szyto chlebaki to brezent bawełniany w kolorze szarozielonym. Z czasem jednak kolorystyka znacznie odbiegła od początkowego wzorca wpadają w barwę piaskową, brązową czy szarą. Egzemplarze przeznaczone dla Lutwaffe były w odcieniach szarego błękitu, Kriegsmarine - granatu, formacji policyjnych - turkusu albo ciemnej zieleni. Jakoś tkaniny pogarszała się wraz z postępującymi problemami gospodarki Rzeszy. Stosowane guziki były wariantem tzw. celcianym.

Już po wybuchu wojny można zauważyć rozbieżności w konstrukcji poszczególnych chlebaków, nie tylko pod względem rozmiarów czy jakości brezentu. Poniżej zamieszczam wykaz najczęściej spotykanych modyfikacji:

1. Usunięcie skórzanych wzmocnień pasków mocujących do pasa głównego.
Była to pierwsza, widoczna zmiana w budowie chlebaków, stająca się coraz bardziej powszechną mniej więcej od 1942 r. Paski mocujące były jednolicie materiałowe.

2. Różnego rodzaju haczyki paska wspomagającego.
Pierwotnie hak był wykonany z aluminium i przynitowany wewnątrz. Z czasem pojawiły się warianty stalowe, malowane na szaro lub zielono oraz model tzw. plecakowy, który był przyszyty poziomym, pojedynczym ściegiem.

3. Modyfikacja D-ringów.
Mniej więcej od przełomu 1942 i 1943 r. upowszechniają się D-ringi stalowe, znikają także tylne, służące do podczepiania paska nośnego.

4. Zastępowanie elementów skórzanych partą.
Tego rodzaju chlebaki, pozbawione skórzanych szlufek i pasków spinających klapę (w ich miejsce pojawiają się odpowiedniki parciane) często określa się jako tropikalne albo Model 1941. Rzeczywiście pierwsza partia tego rodzaju egzemplarzy wyprodukowana została z myślą o Deutsches Afrikakorps ale po 1943 r. spotykano ją także na innych frontach.

20 listopada 1944 r., na mocy Dyrektywy Nr 688, wprowadzono nową, uproszczoną wersję chlebaka, nazywaną Modelem 1944. Oprócz materiału gorszej jakości wykazywał on szereg innych, charakterystycznych modyfikacji:

- Paski do podczepiania do pasa głównego wszystko na stałe (choć istniała partia przejściowa jeszcze z guzikami),
- Pasek wspomagający wykonano w formie szlufki (bez haka),
- Usunięto ostatecznie D-ringi służące do podczepiania dodatkowego paska nośnego,
- Po stronie wewnętrznej, pod klapą pojawiła się kieszonka zapinana na guzik, na przybornik do broni,
- Guziki nierzadko wykonywano z materiałów zastępczych, w tym na przykład z prasowanej tektury.

Chlebak ten nie był aż tak powszechny jak wcześniejszy, który (mimo iż teoretycznie był zakaz) produkowano do końca wojny.

Zasady przenoszenia chlebaka (w skrócie):

1. Piechota i większość służb: na pasie głównym, z tyłu po prawej stronie (według regulaminu: między linią wyznaczającą środkiem pleców a prawym hakiem bluzy). Podczas korzystania z pojazdów (siedząc), chlebak wędrował na kolana.

2. Oddziały cyklistów: na pasie głównym, z tyłu po lewej stronie.

3. Teoretycznie chlebaka nie wydawano:
- Saperom wyposażonym w zestaw toreb,
- Kawalerzystom,
- Strzelcom górskim,
- Strzelcom motocyklowym.

4. Najczęstsza zawartość chlebaka:
- Żelazna racja żywnościowa (Eiserne Portion),
- Kuchenka polowa z tabletkami paliwowymi (Esbit Kocher mit Brennstoff),
- Niezbędnik (Essbesteck),
- Maselniczka (Fettdose),
- Przybornik do broni (Reinigungsgeraet),
- Przybory do szycia (Naehzeuge),
- Przybory do mycia (Waschzeuge),
- Przybory do golenia (Rasierzeuge),
- Czapka polowa (Feldmuetze)

Część z tych rzeczy noszono w dodatkowych, tkaninowych woreczkach.

Poniżej kilka fotek do tematu:

[link widoczny dla zalogowanych] [link widoczny dla zalogowanych] [link widoczny dla zalogowanych] [link widoczny dla zalogowanych]

To sprzęt z moich zbiorów. Od lewej: porównanie chlebaka wyprodukowanego w 1938 r. (z lewej strony) oraz około 1943/1944 r. Dalej: typowy zestaw chlebak + manierka wykorzystywany w początkowym okresie II wojny światowej i chlebak + manierka + menażka w odmianie późniejszej (1943/1944). Na końcu przykładowe drobiazgi przenoszone w Brotbeutel 31.

I dwa chlebaki ze zbiorów Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu, tzw. "tropikalny" (z lewej) i wz. 1944:

[link widoczny dla zalogowanych] [link widoczny dla zalogowanych]

Razem z chlebakiem wz. 1931 wydawano (a dokładniej - powinno się wydawać) dwuczęściowy pasek nośny - Brotbeutel Tragriemen, który w razie potrzeby można było podczepić do mniejszych D-ringów, umieszczonych na tylnej ścianie torby (rezygnowano z tego od przełomu 1942 i 1943 r., kiedy usunięte zostały także wspomniane zaczepy z tyłu). Nie był to pomysł nowy - podobny lecz szerszy patent zastosowano we wz. 1887. Wykonany był z drelichu w kolorze odpowiadającym torbie. W formie pierwotnej karabińczyki oraz klamra regulująca długość były aluminiowe, a obszycia końcówek - skórzane. Wraz z wprowadzeniem tzw. "modelu tropikalnego" pojawiły się także wersje z wzmocnieniami parcianymi w kształcie prostokąta a nie charakterystycznej "łezki", poza tym aluminium wypierać zaczęła stal a jakość materiału się pogarszała.

W literaturze tematu spotkać można informację, że paski te cieszyły się umiarkowanym zainteresowanie żołnierzy i często były wyrzucane. Okazuję się jednak (głównie na bazie zdjęć), że dość powszechnie z nich korzystano. Najpopularniejszą metodą użycia, zwłaszcza w pierwszych, wojennych latach było zakładanie ich na hełm, przez co uzyskiwano dość stabilne mocowanie elementów maskujących. Zdarzało się także, że wzorem pierwszowojennym pasek przeciągnięty przez kark pod kołnierzem bluzy podpinano do ładownic albo szlufek dodatkowych tworząc coś na kształt szelek. Poza tym noszono na nim skrzynki do MG, rzadziej - broń (tutaj raczej dominowały tradycyjne paski skórzane). Przewieszone przez ramię chlebaki chętnie wykorzystywali oficerowie (zasadniczo wzbraniali się przed obciążaniem pasów głównych "dla zasady") oraz żołnierze służb, w tym na przykład sanitariusze - chlebak na pasku był łatwiej i przede wszystkim szybciej dostępny niż zawieszony regulaminowo.

I fotki pasków (dwa wybrane warianty ze zbiorów MOP w Kołobrzegu):

[link widoczny dla zalogowanych] [link widoczny dla zalogowanych]

Mam nadzieję, że powyższe informacje okażą się pomocne. W razie gdybyście mieli ochotę poczytać coś więcej, mogę wysłać pdf artykułu z Militariów XX wieku na maila.